13 mandatów dla NSDAP
Na początku XX w. powiat zamieszkiwało około 56 tys. osób. Można powiedzieć, że jego ówczesne granice wyznaczały rzeki: na wschodzie Bystrzyca (stąd w powiecie znajdowały się miasta Kąty Wrocławskie i Leśnica), na północy Odra i Cicha Woda na zachodzie. Duży wpływ na życie polityczne i gospodarcze powiatu miała tutejsza arystokracja ziemska. Świadczy o tym m.in. liczba junkrów w średzkim sejmiku powiatowym, w którym zasiadało 13 ich przedstawicieli, a zaledwie 12 przedstawicieli gmin i 5 reprezentantów miast. Powiatem zarządzał starosta.
Pod koniec lat 20. nastąpiły zmiany w zasięgu terytorialnym powiatu. W 1928 r. odłączona zostaje od niego Leśnica i Ratyń.
- Większe zmiany nastąpiły w roku 1932, gdy w rejencji (województwie) wrocławskiej zlikwidowano osiem małych powiatów, w tym powiat strzegomski, którego część włączono do powiatu średzkiego. Odpadły natomiast Kąty Wrocławskie z najbliższą okolicą – mówi średzianin, wieloletni nauczyciel historii Jerzy Bystrzanowski. – Na wiosnę 1933 r. w wyborach do dwudziestopięcioosobowego sejmiku powiatowego (Kreichstagu) aż trzynaście mandatów zdobyli naziści z NSDAP, podczas gdy pozostałe cztery partie w sumie – zaledwie dwanaście.
1954 – pierwsze wybory
Rok 1945 to nowy okres w dziejach powiatu i miasta. Początek nowej władzy i administracji. Obok komendy garnizonu wojsk radzieckich pojawia się biuro Pełnomocnika Rządu, a następnie Starostwo Powiatowe i Zarząd Miasta z burmistrzem. W terenie – Zarządy Gmin z wójtami, mające siedziby w Bukówku, Kostomłotach, Lutyni, Malczycach, Mrozowie i Udaninie.
Ogromne zmiany w strukturze i kompetencjach władzy i administracji terenowej wprowadziła ustawa o radach narodowych z roku 1950 i z 1954 (teren wiejski). Rady narodowe, jako jednolite organy władzy państwowej w terenie, położyły kres rozdwojenia władzy terenowej.
- Rada to władza, jej prezydium to funkcje zarządzająco-wykonawcze, wydziały w urzędzie – administrowanie – przytacza ówczesną hierarchię Jerzy Bystrzanowski. – Prezydium Rady było podległe Radzie i jednocześnie Prezydium wyższego szczebla np. Prezydium Powiatowej RN podlegało Prezydium Wojewódzkiej RN.
Pierwsze wybory do Rad wszystkich szczebli odbyły się w 1954 r., co wiązało się z dużymi zmianami w podziale administracyjnym na najniższym szczeblu Rad. Wspomniana ustawa z 1954 r. znosiła gminy wprowadzając mniejszą jednostkę „gromadę” (2-4 wsie), wyodrębniała również z gminy miasto i osiedle (osiedle – jednostka pośrednia między gromadą, a miastem), licząca co najmniej tysiąc mieszkańców, której ludność związana była z pozarolniczymi działaniami gospodarki.
Gromady się nie sprawdziły
- W przypadku naszego powiatu takie warunki spełniały Malczyce (około 3 tys. mieszkańców, cukrownia, papiernia, port rzeczny, kolej itp.) i właśnie tam utworzono osiedlową Radę Narodową. Pozostały teren podzielono na dwadzieścia dwie gromady w miejsce dotychczasowych siedmiu gmin. Środa Śl. miała RN Miejską, ale była równocześnie siedzibą RN gromadzkiej (wiejskiej) no i oczywiście Powiatowej. Jednakże gromady – jednostki bardzo małe – nie posiadały dostatecznej infrastruktury gospodarczej i socjalno-kulturalnej, aby można w ich ramach prowadzić racjonalną gospodarkę i zaspokajać podstawowe potrzeby ludności.
Mimo więc poprzednio głoszonej propagandy, że małe, ale w dużej ilości gromady ułatwią bezpośrednią więź ludności z miejscową radą narodową, rozpoczął się okres komasacji gromad w większe jednostki. Już więc około r. 1960 liczba gromad w naszym powiecie zmalała do 16, a w następnym do 11, przez co zwiększył się ich obszar, liczba wsi i ludności.
Kres powiatu średzkiego
Po niespełna dziesięciu latach następują dalsze zmiany. Znikają gromady, powracają gminy. Rok 1972-1973 – pojawia się naczelnik powiatu (do czasu likwidacji powiatu) i na dłużej naczelnicy gmin. Ponownie zmiany w zakresie najniższego szczebla władzy i administracji terenowej. Liczba gmin upodabnia się do tej z lat 40.
W Malczycach koniec Rady Osiedla. Zostaje wchłonięta przez radę „wiejską”. Występuje nowa jednostka administracyjna – gmina miejsko-wiejska i Miejsko-Gminna Rada Narodowa w Środzie Śl. (wchłonęła jednocześnie gromady Szczepanów, Bukówek i część Rakoszyc). Miękinia (Pisarzowice i część Lutyni), Kostomłoty (część Lutyni i Rakoszyce), Udanin (z Ujazdem Górnym).
1 lipca 1975 r. to kres powiatu średzkiego (i innych powiatów w Polsce). Pojawia się czterdzieści dziewięć województw, w tym cztery (trzy nowe) na Dolnym Śląsku. Gmina Udanin zostaje włączoną do woj. legnickiego. Wczesniej następują zmiany w zarządzaniu gminami. Na ich czele stają Naczelnicy Gmin z kompetencjami poszerzonymi w stosunku do poprzednich Przewodniczących Prezydiów Rad Narodowych.
Pracownicy Powiatowej Rady Narodowej w Środzie Śl. w latach 60. – zdjęcie pochodzi ze zbiorów regionalnych Biblioteki Publicznej w Środzie Śl.
Z I Sekretarzem na czele
Rada gminy uzyskuje swój własny organ kierowniczy – nowe prezydium rady narodowej, wybierane spośród radnych i złożone z przewodniczącego rady, początkowo z reguły I Sekretarza Komitetu PZPR (wg zasady o kierowniczej roli partii), jego zastępców i przewodniczących komisji rady. Naczelnicy gmin powoływani są przez wojewodę na czas nieokreślony i służbowo mu podlegali. Pracownicy Urzędu Gminy (miasta) mogą wydawać decyzje tylko wówczas, gdy naczelnik ich upoważni (decyzja w jego imieniu).
Wprowadzenie dwuszczeblowego układu w administracji terenowej: gmina – województwo, szybko wykazuje jego słabość i trzeba powołać tzw. rejony. Również Środa Śl. mimo likwidacji powiatu nie zatraca szerszego ośrodka, zwłaszcza, że obok tradycji pozostają tu instytucje ponadgminne: sąd, prokuratura, kancelaria notarialna, urząd skarbowy, Komenda Rejonowa Milicji i Straży Pożarnej, PZU, ZUS, Geodezja i Kartografia, ZOZ i Szpital Rejonowy, Rejon Energetyczny, Zakład Telekomunikacji, szkoły średnie.
Kończąc omawianie tego tematu w okresie PRL należy wspomnieć o ogłaszaniu programu wyborczego na poszczególne kadencje rad oraz list kandydatów na radnych. I tak do r. 1988 robiły to komitety FJN (Front Jedności Narodowej) a następnie Rady PRON (Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego).
Ostatnie odłączenia
Należy jeszcze wspomnieć o zmianach w okresie ostatnich 50 lat w zakresie obszaru powiatu średzkiego (powierzchnia zmniejszyła się z 724 km do 704 km kw. obecnie). Na rzecz powiatu wrocławskiego i miasta Wrocławia zostały odłączone tereny wschodniego pogranicza powiatu: gromada Buków (trzy wsie), a w latach późniejszych Bogdaszowice, Marszowice, Żar i Mokre.
Istotne zmiany w zakresie samorządu terenowego następują po przemianach 1989 i 1990 r. Tworzą się komitety obywatelskie, „wracają” burmistrz i wójtowie (zarządy), a następnie starosta. W ramach woj. dolnośląskiego powraca do naszego powiatu także gmina Udanin. Szczególną rolę w samorządzie odgrywa burmistrz i wójtowie, o czym świadczy występujący po raz pierwszy w bieżącej kadencji ich bezpośredni wybór przez wyborców.
Bieżące formy, tematykę i zakres pracy obecnych samorządów znamy już z własnych obserwacji.
